Kip Ekleri
Türkçede kip ekleri iki grupta incelenir: haber kipi, dilek kipi.
Haber kiplerinde zaman anlamı vardır, dilek kiplerinde zaman anlamı yoktur.
Zaman anlamı taşıyan kiplere "haber" kipi denmesini şöyle açıklayabiliriz. Televizyonda haberleri izlerken spikerin ağzından "Tren kazasında üç kişi öldü." (görülen geçmiş zaman), "Başbakan yarın yurda dönecek." (gelecek zaman) gibilerinden cümleler duyarız. Bu cümlelerde seyirciye haber verme amacı vardır. Herhangi bir dilek, istek, rica anlamı yoktur. Seyirci, haberleri dinler, birtakım olaylardan haberdar olur. Haber spikeri seyirciden herhangi bir şey yapmasını istemez. İşte bu yüzden, zaman anlamı taşıyan kiplere "haber kipi" denmektedir.
Haber kipi sözünü duyduğumuzda aklımıza "zaman" gelmelidir. Türkçede beş temel zaman vardır: geniş zaman, şimdiki zaman, görülen geçmiş zaman, duyulan geçmiş zaman ve gelecek zaman. Haber kipi dendiğinde, aklımıza bu beş temel zaman ve bu zamanları karşılayan ekler gelmelidir.
Dilek kiplerinde zaman anlamı yoktur, gelecekle ilgili birtakım "tasarılar" vardır. Dilek kipinde emir, istek, gereklilik ve şart anlamları söz konusudur. Dilek kipinin kullanılış amacı, karşı tarafı haberdar etmek değildir. Cümleyi söyleyen kişi karşı taraftan bir şeyler ister, diler. Dilek kipiyle çekimlenmiş bir cümleyi duyan kişi hemen harekete geçer, bir şeyler yapar. Haber kipinde, dinleyen kişiler pasiftir, fakat dilek kipinde dinleyen kişiler aktiftir. "Hadi kahve içelim." (istek kipi), "Bu kitabı okumalısın." (gereklilik kipi) gibi dilek kipleriyle çekimlenmiş cümlelerde, söyleyen kişi karşısındakinden birtakım isteklerde bulunur. Karşı taraf bu cümleleri duyunca harekete geçer.
A) HABER KİPİ EKLERİ
1. Geniş Zaman Kipi (–r, –ar, –er, –ır, –ir, –ur, –ür)
Sürekli tekrarlanan, alışkanlık haline gelen fiiller bu kiple karşılanır.
Sabahları erken kalkarım.
Konu bitimlerinde mutlaka test çözeriz.
Geniş zaman kipinin olumsuz çekiminde kip eki "–r" düşer.
"izlerim" iz–le–r–im → "izlemem" iz–le–me–m
Normal şartlarda "izlerim" fiilinin olumsuzunun "izlemerim" biçiminde olması düşünülür. Fakat böyle olmaz. Geniş zaman eki "–r" düşer. Ek düşmesine rağmen, fiildeki geniş zaman anlamı yok olmaz.
Geniş zaman kipinin 2. ve 3. kişi olumsuz çekimlerinde, kip eki "–r"nin "–z"ye dönüştüğü görülür.
"üşürsünüz" üşü–r–sünüz → "üşümezsiniz" üşü–me–z–siniz
Normal şartlarda "üşürsünüz" fiilinin olumsuzunun "üşümersiniz" biçiminde olması düşünülür. Fakat böyle olmaz. Geniş zaman eki "–r", fiilin olumsuz çekiminde "–z"ye dönüşür.
2. Şimdiki Zaman Kipi (–yor)
Başlamış ve sürmekte olan fiilleri anlatmak için bu kip kullanılır.
Babam bahçedeki ağaçları buduyor.
("buda–" fiili başlamış ve halen sürüyor.)
Şimdiki zaman eki "–yor", düz–geniş "a,e" ünlüleriyle biten fiillere geldiğinde, bu ünlüleri daraltarak "ı,i,u,ü" biçimlerine dönüştürür. Bu olaya "ünlü daralması" denir.
çınla-yor → "çınlıyor" (ünlü daralması)
gizle–yor → "gizliyor" (ünlü daralması)
Şimdiki zaman eki "–yor", ünsüzle biten fiillere geldiğinde araya "yardımcı ünlü" (ı,i,u,ü) girer. Bu olaya "ünlü türemesi" denir.
kaç–yor → "kaç–ı–yor" (ünlü türemesi)
kes–yor → "kes–i–yor" (ünlü türemesi)
3. Görülen Geçmiş Zaman Kipi (–dı, –di, –du, –dü, –tı, –ti, –tu, –tü)
Geçmişte yapılan, kişinin tanık olduğu, gördüğü fiiller bu kiple karşılanır.
Kişi tarafından görülmese bile, gerçekleştiği kesin olarak bilinen fiiller yine bu kiple karşılanır.
Hakan Şükür, dünkü maçta iki gol attı.
(Kişi, maçı stadyumda veya evinde izlemiş, gollerin atılışını görmüştür.)
4. Duyulan Geçmiş Zaman Kipi (–mış, –miş, –muş, –müş)
Geçmişte yapılan, kişinin tanık olmadığı, görmediği, başkasından duyup öğrendiği fiiller bu kiple karşılanır.
Hakan Şükür dünkü maçta iki gol atmış.
(Kişi, maçı stadyumda veya evinde izlememiş, Hakan Şükür'ün iki gol attığını kendisi görmemiş, başkasından duyup öğrenmiştir.)
5. Gelecek Zaman Kipi (–acak, –ecek)
Henüz gerçekleşmemiş, gelecekte yapılacak fiiller bu kiple karşılanır.
Maaşımı çekince odun kömür alacağım.
Eve ne zaman döneceksin?
Gelecek zaman eki "–acak, –ecek", ünlüyle biten fiillere geldiğinde araya "y" kaynaştırma ünsüzü girer. Bu olaya "ünsüz türemesi" denir.
anla–acak → "anla–y–acak" (ünsüz türemesi)
süsle–ecek → "süsle–y–ecek" (ünsüz türemesi)
B) DİLEK KİPİ EKLERİ
1. Emir Kipi
Fiilin yapılmasını emretmek amacıyla bu kip kullanılır.
Emir kipinin özel bir eki yoktur. Emir kipi kişi ekleriyle yapılır.
Emir kipinin 1. tekil kişi ve 1. çoğul kişi çekimleri yoktur.
Emir kipinin 2. tekil kişi çekimi eksiz yapılır.
Söylediklerimi defterinize yazın.
Çabuk dışarı çık!
Eşyaların hepsini yukarı taşısınlar.
"sus-" fiilini emir kipiyle çekimleyelim:
─ ─
sus susun / susunuz
sussun sussunlar
Kök ve gövde durumundaki fiilleri yalın biçimde kullanmak, emir kipinin 2. tekil kişisiyle çekimlemek anlamına gelir. Bu sebeple mastar durumundaki fiilleri yazarken, fiillerin sonuna mutlaka ya kısa çizgi (–) ya da "–mak, –mek" mastar eki getirilir.
Mastar durumundaki fiillerin sonuna konulan kısa çizgi (–), fiildeki ünlünün kalın ya da ince olmasına göre "mak, mek" diye okunur. "git–" biçiminde yazılan bir fiili "gitmek" diye okuruz. Bu fiili "git" diye okumak yanlıştır. Çünkü "git" dediğimizde, fiili emir kipinin 2. tekil kişisiyle çekimlemiş oluruz. Mastar durumundaki "git–" fiilini, "git" diye okursak, "Sen git." Anlamı ortaya çıkar ki, kastedilen bu değildir.
Git– : mastar durumunda
gitmek: mastar durumunda
git : emir kipinin 2. tekil kişisiyle çekimlenmiş ("Sen git." Anlamında)
2. İstek Kipi (–a, –e)
Yapılmasını istediğimiz fiilleri bu kiple karşılarız.
Fiillere "-a, -e" eki getirilerek yapılır.
Okul çıkışında Teknosa'ya gidelim.
Şoför Bey, müsait yerde ineyim.
"gül-" fiilini istek kipiyle çekimleyelim:
güleyim gülelim
gülesin gülesiniz
güle güleler
İstek kipi eki "–a, -e", ünlüyle biten fiillere geldiğinde araya "y" kaynaştırma ünsüzü girer.
Taşı–a–lım → taşı–y–a–lım
3. Gereklilik Kipi (–malı, –meli)
Fiilin yapılması gerektiğini belirtmek için bu kip kullanılır.
Fiillere "-malı, -meli" eki getirilerek yapılır.
Taksitleri zamanında yatırmalısın.
Gençlere daha hoşgörülü davranmalıyız.
"çalış-" fiilini gereklilik kipiyle çekimleyelim:
çalışmalıyım çalışmalıyız
çalışmalısın çalışmalısınız
çalışmalı çalışmalılar
4. Şart Kipi (–sa, –se)
Fiilin gerçekleşmesinin bir koşula bağlı olduğunu belirtmek için bu kip kullanılır.
Fiillere "-sa, -se" eki getirilerek yapılır.
"düşün-" fiilini şart kipiyle çekimleyelim:
düşünsem düşünsek
düşünsen düşünseniz
düşünse düşünseler
Şart kipi eki "–sa, –se", birleşik cümlelerde ikinci yargının gerçekleşmesini bir koşula bağlar.
Azıcık uyusam başımın ağrısı geçer.
Şart kipi eki "–sa, –se", kimi zaman istek, dilek, rica anlamlarında da kullanılabilir.
Televizyonun sesini azıcık kıssan.
Yarınki geziye siz de gelseniz.
Bu akşam biraz erken uyusak.
FİİLLERİN BİRLEŞİK ZAMANLI (KİPLİ) ÇEKİMİ
Fiillerin basit zamanlı çekimlerine "idi, imiş, ise" getirilerek yapılır.
Basit zamanlı fiil: İçinde bir tane kip eki bulunan fiillere denir.
Birleşik zamanlı fiil: İçinde iki tane kip eki bulunan fiillere denir.
1. Hikâye Birleşik Zaman (idi)
Basit zamanlı fiillere "idi" getirilerek yapılır.
Yürüyorum : şimdiki zaman
yürüyordum (yürüyor idim) : şimdiki zamanın hikâyesi
Az kalsın önümüzdeki kamyona çarpacaktık.
Çocukken denizden korkardım.
2. Rivayet Birleşik Zaman (imiş)
Basit zamanlı fiillere "imiş" getirilerek yapılır.
Satacak : gelecek zaman
satacakmış (satacak imiş) : gelecek zamanın rivayeti
Niçin gelmediğini söyleyecekmiş.
Dün bu saatlerde maç izliyormuş.
3. Şart Birleşik Zaman (ise)
Basit zamanlı fiillere "ise" getirilerek yapılır.
Gelirim : geniş zaman
gelirsem (gelir isem) : geniş zamanın şartı
Burada sıkıldıysan, başka bir yere gidebiliriz.
Kemal'i görürsen, selamımı söyle.
Sözcükte Yapı
Ekler
I. Yapım Ekleri
1. Addan Ad Yapan Ekler
2. Addan Fiil Yapan Ekler
3. Fiilden Fiil Yapan Ekler
4. Fiilden Ad Yapan Ekler
II. Çekim Ekleri
a) Ad Çekim Ekleri
1. İyelik Ekleri
2. Durum Ekleri
3. Çokluk Eki (-lar, -ler)
b) Fiil Çekim Ekleri
1. Kip Ekleri
2. Kişi Ekleri
|
