Denizalti Volkanlarinin Olusumu
Su alti volkanlari olarak da bilinen denizalti volkanlari, meydana geldiklerinde hayati yok edebilecek yogunlukta dogal felaketlerdir. Bununla birlikte, bazen volkanik patlamalar nedeniyle guzel adalar olusmaktadir ve bu yeni yasamin baslangici olabilmektedir. Bu makalede su alti volkanlarinin nasil olustugu hakkinda bilgiler yer almaktadir.
Mesela Hawai adalarini ele alacak olursak guzel ve bir o kadar dogal olusan bu adalar, Pasifik Okyanusu'ndaki agir su alti volkanik faaliyetleri nedeniyle olusmustur. Yani su alti volkanlari olmasaydi, Hawaii Adalari gun isigina cikamazdi. Su alti volkanlari, Dunya'nin kabugunda, ancak su altinda meydana gelen catlaklardir. Bu volkanlarin olusumu sadece denizler ve okyanuslar gibi derin su kutleleri ile sinirli degildir ve sig su kutlelerinde de bulunabilmektedir. Tespit edilen ve kayda gecirilen 5000 veya daha fazla aktif su alti yanardagi bulunmaktadir. Volkanik faaliyetler sirasinda yillik patlayan toplam magma hacminin neredeyse % 75'i su alti volkanik patlamalari nedeniyle patlamaya yaklasmaktadir. Bugun aktif olan en buyuk su alti volkani Yunanistan'in Santorini Adasindaki Ege Deniz'indeki Kolumbo'dur. Son patlamasi 1650 yilinda gerceklesmistir ve patlama o kadar buyuktur ki, menfezinin 150 km'lik bir yaricapindaki alanlari etkilemistir.
Sualti Volkanlarinin Olusumu
Levha Tektonigi
Levha tektonigi, litosferin Dunya'nin kabugundaki aktivitesini aciklayan bir teoridir. Litosfer en dis tabakadir, Dunya'nin kabugunu ve ust mantonun bir parcasini icermektedir. Litosfer, yedi ana ve iki turden bircok kucuk tektonik plakaya ayrilmistir: okyanus ve kita. Yer cekimi cekme, Dunya'nin donusu, gelgit degisIklikleri, Gunes ve Ay'in pozisyonlarindaki degisim gibi dogal olaylar, bu tektonik plakalarin degismesine ve carpismasina neden olmaktadir. Tektonik plakalarin birbiriyle kaymasi ve carpismasi, su alti volkanlarinin patlamasina neden olmaktadir. Ayrica su alti volkanlari sadece plaka sinirlarinda, yani iki tektonik plakanin bulustugu yerde bulunmaktadir. Uc tur tektonik plaka siniri bulunmaktadir: yakinsak sinirlar, iraksak sinirlar ve donusum sinirlari. Su alti volkanlari sadece yakinsak ve iraksak sinirlarda gorulmektedir.
Yakinsak Plaka Sinirlari
Yakinsak plaka sinirlarinda, plakalar birbirine dogru kayarak carpismaktadir ve bu yuksek derecede carpisma su alti volkanlari olusturmaktadir. Iki plaka carpistiginda, iki plakadan biri digerinin altindaki alt kanallardan biri ve okyanus cukurlari olusmaktadir. Bu, mantodaki altta yatan magmanin patlamasina neden olur, ancak cikarma plakasi tarafindan salinan su ve basinc, sicak magmayi sogutur ve katilasmasina neden olmaktadir. Bununla birlikte yuzeye ulastiginda volkanlar olusur ve plaka yakinsaklik turleri bulunmaktadir. Plaka yakinsallik turleri asagidaki gibidir:
Okyanus-okyanus tabak yakinsama: Iki okyanus plakasi carpistiginda, iki tabakanin daha agir plakasi cakmagin altina batirilmaktadir. Bu isleme subduction denmektedir ve alan bir subduction bolgesi olarak bilinmektedir. Subduction, subduction bolgesinin uzerindeki bazi kayalarin erimesine ve magmanin yukselmesine neden olmaktadir, bu da sualti volkanlarinin olusumuna yol acmaktadir. Aleutian, Kuril, Japon, Solomon, Filipin, Mariana, Tonga-Kermadec hepsi Pasifik okyanusunda, okyanus-okyanus plakasi yakinsamasi nedeniyle olusan denizalti volkanlarinin bazi ornekleridir.
Okyanus-kita plakasi yakinsama: Bu fenomen, bir okyanus ve kitasal bir plakanin carpismasi ile karakterizedir. Iki plaka buyuk bir kuvvetle carpistiginda, okyanus kabugunun plakasi batma nedeniyle altina dalar ve yer kabugunun plakasinda yukselen yaylar veya su alti volkanlari olusmaktadir. Bu tur bir gelismenin klasIk bir ornegi, okyanus kabugunun Nazca plakasinin kita Guney Amerika plakasinin altina battigi ve daldigi Guney Amerika'nin bati kiyisinda gerceklesmektedir.
Kita-kita plakasi yakinsama: Iki kitasal plakanin carpismasi sirasinda, plakalar sIkistirilmaktadir veya birkac durumda bir plaka digerine kesilmektedir ve buna batma denmektedir. Bu da genis dag silsilelerine yol acmaktadir. Bunun en dogru ornegi, Hint plakasinin Avrasya plakasinin bir kisminin altina itilerek Himalayalar ve Tibet platosunu alani boyunca daha da olusturmak icin yukselterek Himalaya araliklarinin olusumudur.
Iraksak Plaka Sinirlari
Iraksak plaka sinirlari, sudaki konveksiyon akimlari nedeniyle birbirinden uzaklasan iki plaka veya kabuk nedeniyle yeni bir okyanus kabugunun olustugu bolgelerdir. Bu plakalar birbirinden cekildiginde aralarinda bir yarik olusmaktadir. Kabugun altinda yatan magma yavasca ve yavas yavas catlaktan yukselmektedir. Bir sure zarfinda lav katmanlari birikmektedir ve su alti volkanlari olusturmaktadir. Bu volkanlar cok hafif patlamaktadirlar ve Orta Atlantik sirti, iraksak bir sinirda olusturulmus bir sirti en yaygin ve iyi bilinen ornegidir. Bu sirtin mesafesi Arktik Okyanusu'ndan Afrika'nin neredeyse en guney ucuna kadar uzanmaktadir. Plakalarin ayrismasi, sadece iki plaka, okyanus-okyanus veya kita-kitasinin ayni sinifa ait olmasi durumunda ortaya cikmaktadir.
Okyanus-okyanus tabakasi iraksakligi: Bu fenomen, alttaki konveksiyon akimlari ve bu plakalar uzerinde buyuk miktarda basinc uygulayan su varligi nedeniyle birbirinden uzaklasan iki okyanus plakasini icermektedir. Iki plaka ayrildiginda, yukselen ve catlaga dogru yol alan erimis magma ile doldurulan catlaklar olusmaktadir. Bu erimis magma, suyun varligi nedeniyle cok hizli bir sekilde katilasmaktadir, boylece su alti volkanlari veya volkanik adalar olusturmaktadir. Orta Atlantik sirti, okyanus-okyanus plaka sapmasi nedeniyle olusan bir yanardag ornegidir.
Kita-Kita Plakasi Sapmasi
Kita ortaminda da, okyanuslarin olusumuna yol acan ayrisma meydana gelmektedir. Kitalar gerilmektedir ve kabuk incelerek catlak bir vadiye yol acmaktadir. Kitalar ikiye ayrilmaktadir ve kenarlar yukari kalkmaktadir ve Bazalt dokuntuleri okyanus kabugunun olusumuna yol acmaktadir. Bununla birlikte kita sedimanlari, yukselen kita sahanliklari olusturmak icin batan marjlari kapsamaktadir, boylece okyanus genislemektedir ve okyanus ortasi bir sirt olusturmaktadir.
Donusturme Plakasi Sinirlari
Donusum plakasi sinirlari ayni zamanda muhafazakar plaka sinirlari olarak da bilinmektedir, cunku yeni bir kabuk olusturan iraksak sinirlarin ve yaygin kabugu yok eden yakinsak sinirlarin aksine, bu sinirlar Dunya'yi veya okyanus kabugunu olusturmamaktadir veya yok etmemektedir. Bu sinirlar sadece tektonik plakalarin yatay hareketi ile olusmaktadir. Plakalar yanlara dogru hareket etmektedir veya kaymaktadir ve sadece kenarlarin surtunmesi nedeniyle cok daha az surtunme olusmaktadir. Bu, bu sinirlarin etrafinda volkan olusumunu neredeyse imkansiz hale getirmektedir. Bu olayi gosteren cok unlu bir ornek, Pasifik ve Kuzey Amerika tektonik plakalari arasinda bir donusum siniri olusturan Kaliforniya San Andreas Hatasi'dir.
Hotspotlar (Sicak Noktalar)
Sicak noktalar, tektonik plakalar icinde oncelikle karakterize edilen spesifik noktalardir ve bunlar asagidaki gibidir:
• Manto tuylerinin olustugu alanlar
• Gecmiste muazzam volkanik aktivite yasayan alanlar
Sicak noktalar surekli olarak okyanus kabugunda volkanlar veya volkan siniflari (kalkan volkanlar) olusturabilmektedir. Volkanik sicak noktalar, Dunya kabugunun dis cekirdegi tarafindan uretilen son derece yuksek sicakliktaki lav, bir dere icinde yukari dogru hareket ettiginde ve okyanus tabaninda bir katman olusturdugunda olusturulmaktadir. Lavin surekli patlamasi ve okyanus zemininde surekli birikmesi, bazen su yuzeyinin uzerinde yukselebilen katmanlarin olusmasina yol acmaktadir. Bunlar volkanik adalar olusturmak icin su yuzeyinin uzerinde yeterince yukselebilmektedir. Tum zamanlarin en buyuk ornegi, tektonik plakalarin ortasinda bulunan bir sicak noktadan gelen volkanik patlamalar nedeniyle olusturulan Hawai Adalari'dir. Tektonik bir plakanin ortasinda bulunan bir sicak noktanin konumu sabit kalmaktadir. Ancak, bu sicak nokta uzerinde olusan adalar uzaklasmaktadir ve sicak nokta uzerinde bir kez daha yeni adalar olusmaktadir. Yilan Nehri Ovasi ve Yellowstone Caldera, sicak noktalar uzerinde olusan adalara diger orneklerdir.
Su alti vs. Yuzey Volkanlari
Su altinda meydana gelen volkanik patlama, karada meydana gelenle aynidir. Bununla birlikte, patlamanin meydana geldigi yogunluk degiskenlik gostermektedir ve su alti volkanlari durumunda daha hafiftir. Sig sularda volkanik patlamalar kayalik dokuntuleri, lavlari ve deniz yuzeyinin uzerinde yuksek olan diger volkanik malzemeleri vurmaktadir. Derin denizlerde ve okyanuslarda meydana gelen volkanik patlamalarin yogunlugu farkli degildir; ancak, okyanus kabugunun uzerinde derinlik cok fazladir. Bu patlamalarin uzerindeki suyun agirligi, kayalik kalintilari ve lavlari bir patlamada disari atmalarini onlemektedir.
Buyuk su alti volkanik patlamalari durumunda, patlayan lav, patlamayi cevreleyen su ile temas ettikten hemen sonra katilasmaktadir. Bir kara volkaninda patlayan, hava ile aktif olarak reaksiyona giren, gaza donusen ve daha sonra katilasan sivi lav. Bu gibi surekli patlamalar katmanlar olusturmaktadir ve volkanik havalandirma cevresinde buyuk daglarin olusumuna yol acmaktadir. Ote yandan, altindaki suyun basinci, havanin basincindan cok daha yuksektir, bu da cok buyuk su alti volkanik patlamalarina yol acmaktadir. Bir su alti yanardaginda patlayan lav, kaldirma kuvveti nedeniyle yukari dogru hareket etmektedir. Suyun bu sivi lav uzerinde hizli bir sekilde katilasmasina neden olan bir sogutma etkisi vardir. Su alti volkanlari yuzey volkanlarindan cok daha uzundur.
Su alti Yanardag Calismalarindaki Gelismeler
Neredeyse 25 yildir, bilim adamlari kamerada bir su alti volkanik patlamasi yakalamak icin cok ugrasmislardir ve sonunda basarmislardir. Su alti volkanlarinin daha fazla analiz edilmesinin onlara hakkinda net bir fikir verecegine inanmislardir ve bu fikirler asagidaki gibidir:
• Bu tur asiri kosullarda yasam bicimleri ve adaptasyon stilleri
• Isinin Dunya icinden yuzeyine nasil gectigini
• Okyanuslardaki farkli bilesen (oksijen, sulfur, vb.) dongulerinin asiri anlasilmasi
Dunya inanilmaz bir gezegen ve insanoglunu sasirtmaktan asla vazgecmemektedir. Sualti volkanlari hakkinda cok sey hala bilinmemekte ve gizemini korumaktadir. Bilim adamlari, sualti volkanlarinin nedenlerini, olusumunun ve volkan egilimli bolgelerinin kapsamli bir sekilde degerlendirildigine inansalar da, aciklanamayan bircok gizem hala cozulmek icin beklemektedir.
Kaynakça:
http://volcano.oregonstate.edu/book/export/html/138
https://pubs.usgs.gov/gip/volc/submarine.html
Yazar: Özlem Güvenç Ağaoğlu
|
