Çocukların zihinsel ve bedensel gelişimleri için oyun ve oyuncakların önemini göz ardı edemeyiz. Bilinçsiz alınan oyuncaklar çocukların gelişimini olumsuz etkilerken bilinçli seçilen oyuncaklar çocukların yeteneklerinin ortaya çıkmasını sağlıyor. Bu nedenle oyuncak bu ne kadar önemli olabilir deyip geçmemek gerekiyor. Peki çocuklarımızın gelişimi için yaşlarına uygun oyuncak seçimi yaparken nelere dikkat etmeliyiz.
Konumuzun ara başlıkları:
İçindekiler
- Oyun ve oyuncak nedir?
- Çocuklarda yaşa uygun oyuncak seçiminin önemi nedir?
- Hangi oyuncak, hangi yeteneği destekler?
- Elektronik oyuncakların kullanım süresi ne kadar olmalıdır?
- Çocuklar için tehlikeli olabilecek oyuncaklar nelerdir?
- Çocuklarda yaşa göre oyuncak seçimi nasıl olmalıdır?
Oyun ve oyuncak nedir?Oyun, çocukların dünyayı kendi deneyimleri ile öğrenmesini sağlayan, genellikle sonuçları düşünülmeden, eğlenmek için yapılan hareketlerdir. Oyuncak ise 14 yaşından küçük çocukların oyunlarında kullanmak amacı ile tasarlanan veya üretilen her türlü oyun, araç ve gereçlerdir. Bu nedenle oyuncak seçimi çocuğun fiziksel ve zihinsel gelişiminde önemli bir yere sahiptir.
Çocuklarda yaşa uygun oyuncak seçiminin önemi nedir?Oyuncaklar çocuğun yaratıcılığını, karar verme becerisini, boyut, şekil ve renk gibi kavramları kavramasını, düş kurma gücünün gelişmesini ve çeşitli beceriler kazanmasını destekler. İşbirliği yapma, paylaşma, bekleme, sabırlı olma gibi yetenekleri kazanmasına yardım eder.
Oyuncak seçerken o yaştaki çocuğun yeteneklerini ve genel ilgi alanları dikkate almak gerekir. İnce ve kaba motor beceriler, dil gelişimi ve yaşa uygun toplumsal gelişimde dikkate alınmalıdır.
Çocuğun yaşına göre küçük oyuncaklar ilgi azlığına ve erken sıkılmaya neden olabilirken çocuğun yaşından daha ileri yaşlar için tasarlanmış oyuncaklar ise çocukta başarısızlık ve sonuçta özgüven eksikliğine neden olabilmektedir. Bu nedenle çocuklar sadece yaşına uygun oyuncaklar ile oynamalıdır.
Hangi oyuncak, hangi yeteneği destekler?Seçilen oyuncaklar çocuğun farklı yeteneklerini destekler. Bunları sıralayacak olursak:
- Üç tekerlekli bisiklet, kayma, tırmanma, sallanma oyuncakları ve kaykay gibi oyuncaklar büyük kas gelişimini,
- Kağıt, makas, mum, boya, kalem ve legolar, çeşitli birleştirme oyuncakları, parçalı bulmacalar ince motor becerilerini,
- Kukla, bez bebekler, çeşitli giysiler, süs eşyaları, meslek setleri, bebek arabaları düş kurma gelişimini,
- Küpler, bloklar, otomobil ve kamyonlar, tahta ve plastik hayvanlar, kum havuzu malzemeleri kurgu yeteneğini,
- Ev eşyaları ve ev setleri sosyalleşmeyi ve paylaşma duygularının gelişmesini, ifade yeteneğinin artmasını, dışa dönük kişilik gelişimini,
- Tahtadan veya mıknatıslı harfler ve sayılar, harf ve sayıları içeren mühürler, eklemeli bulmacalar, tamamlama oyunları dil yeteneklerini, okuma ve konuşmayı,
- Renkli çubuklar, oyuncak saat ve saati öğretecek küpler, geometrik şekiller matematik yeteneğini,
- Müzik ve ritim araçları dil ve sosyal becerilerin gelişimini,
- Taş, yaprak, deniz kabuğu, kuru bitki ve sebze koleksiyonu gibi oyuncaklar doğa bilincinin gelişmesini destekler.
Elektronik oyuncakların kullanım süresi ne kadar olmalıdır?Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) ilk iki yaşta çocukların ekran başında vakit geçirmemesini, daha sonraki dönemlerde ise ekran başında geçirilebilecek toplam sürenin günde en fazla 2 saat olmasını önermektedir Elektronik oyuncakların, bilgisayar oyunlarının, tablet gibi elektronik cihazların yerine düşünmelerini teşvik eden, öğretici, düş kurma gücünü geliştirici parlak ışık ve ses içermeyen oyuncaklar tercih edilmelidir.
Çocuklar için tehlikeli olabilecek oyuncaklar nelerdir?Oyuncaklar çocuğun tek başına oynayabileceği biçimde tasarlanmış, onarım ve temizlenmesi kolay, basit ve dayanıklı olmalıdır. Çok küçük, kopabilecek, yutulabilecek parçalar içermemelidir. Özellikle 3 yaş altındaki çocukların küçük parçaları yutma riskinin yüksek olduğu unutulmamalıdır. Bir tuvalet kağıdının rulosunun içine sığabilen her şey bu yaş grubu çocuk için küçük kabul edilir. Tüm oyuncaklar içinde boğulmaya bağlı ölümlerin en sık nedeni lateks balonlardır ve genelde 6 yaş altı görülür. Balonlar bu nedenle çocuklar tarafından şişirilmemeli, kullanıldıktan sonra söndürülmeli ve atılmalıdır. Ayrıca yuvarlak veya oval objeler de yüksek boğulma riski oluşturur.
Özellikle plastik balonlar, elektrikle çalışan oyuncaklar, yutulabilecek kadar küçük parça veya pil içeren oyuncaklar tercih edilmemelidir. Pilli bir oyuncak alındıysa pil koyma yerinin vidalı olması ve kullanılan pilin kaliteli olması önemlidir. Eski ve yeni oyuncaklar düzenli olarak kırık parçalar, boya kopmaları, zedelenme ve olası tehlikeler açısından kontrol edilmelidir. Uzun ipli, kordonlu, kurdeleli oyuncaklarda küçük çocuklar için tehlike oluşturabilirler. Sesli oyuncaklardan çıkan seslerin çocuğun kulağına zarar vermeyecek düzeyde olduğundan emin olunmalıdır.
Oyuncaklar genellikle; kırmızı, mavi, sarı gibi ana renklerde olmalı, parlak oyuncaklar tercih edilmemelidir. Boyası dökülebilen oyuncaklar alınmamalıdır. Pelüş oyuncaklar tercih edilecek ise kısa tüylü, yıkamaya uygun olanlar tercih edilmelidir. Boya verebilecek kumaş içeren oyuncaklar alınmamalıdır. Sentetik gereçler yerine mutlaka doğal gereçlerden yapılmış oyuncaklar tercih edilmelidir. Üç yaşına kadar olan çocuklar için seçilecek oyuncaklar daha çok yumuşak kumaş ve plastikten yapılmasına karşılık üç yaşından sonrası için plastik, tahta, karton benzeri her çeşit gereç oyuncak yapımında kullanılabilir, fakat ince, çabuk kırılır plastikten yapılmış oyuncaklar alınmamalıdır. Yumuşak gereçlerde yapılmış oyuncaklardaki göz, burun ve düğme gibi ayrıntıların kopmayacak şekilde dikilmiş ve yapıştırılmış olması önemlidir, bu tip oyuncaklardaki dikiş yerleri de kontrol edilmelidir. Genel öneri olarak tüm oyuncaklar ile aynı anda oynanmamalı, gerekirse çocuğun ilgisine göre belirli aralıklarla evdeki oyuncaklar saklanıp sıra ile verilmelidir. Fazla oyuncak ile aşırı uyarandan kaçınılmalıdır.
Çocuklarda yaşa göre oyuncak seçimi nasıl olmalıdır?Yenidoğan dönemi: Daha çok beşiklere asılan veya beşik kenarına konulan sesli, hareketli, renkli dönence tarzı oyuncaklar alınmalıdır.
2 ay: Bu yaş grubu yüze odaklanır, sesleri dinlemeye ve taklit etmeye eğilimlidir, gülebilir. Bu nedenle ses çıkaran veya müzikli, asılarak veya sallanarak kullanılabilecek özellikle kırmızı ve sarı renkte oyuncaklar tercih edilmelidir. Asılan oyuncaklar bebeğin gözünden yaklaşık 20 cm mesafede olmalıdır.
3 ay: Eşyalara uzanma ve yakalama çabası vardır, eline verilen uygun oyuncakları tutabilir. Bu yaş grubu oyuncakları ağzına götüreceğinden sert, sivri, köşeli veya ağır oyuncaklar olmamalıdır, parmaklarının sıkışabileceği delikler içermemelidir. Çıngırak bu ay için uygun bir oyuncaktır.
5 ay: Bebeğin tutabileceği, sıkınca ses çıkaran, küçük, yumuşak oyuncaklar ve çıngıraklar tercih edilmelidir.
6 ay: Nesnelere uzanabilir. Büyük nesneleri iyi yakalar, ağzına götürür. Nesneleri 180 derece izleyebilir. 6-12 ay arası
bebekler tek elle sallanınca ve sıkılınca ses çıkaran veya çıkardığı seste artış olan oyuncaklardan hoşlanır. Büyük obje, insan ve hayvan resimleri içeren kitaplar 6. aydan sonra önerilmektedir. Bu yaş grubunda farklı dokular içeren oyuncaklar iki elle oynamayı teşvik ederler, böylece iki el eşgüdümü artar. 6-12 ay arasındaki çocuklarda tüm yüzeyden taktil uyarı aldıkları için çoklu dokulu oyuncakları düz yüzeyli olanlardan daha kolay elden ele geçirirler.
7 ay: Nesneleri bir elden diğerine geçirebilir. Bebekler el kavrama açıklıklarını 4. ayda kazanabilse de bu becerilerin nesnelerin görsel özelliklerini de kullanarak 7-8 ay civarında geliştiği ve arttığı saptanmıştır. Yedi ay ve sonrasında farklı çapta yüzeyleri olan oyuncaklar iki el gelişimini destekler. Bu oyuncaklar ayrıca parmak becerilerini de daha fazla arttırır. Bu dönemde diş kaşıyıcılar ve ses çıkaran çıngıraklar en uygun oyuncaklardır.
8-9 ay: Gözüküp kaybolan nesnelerden ve oyuncaklardan hoşlanırlar. Bir bardağı kaldırınca altında başka bir oyuncak bulma veya bir kapağı kaldırınca bir oyuncağa ulaşma gibi ikili oyuncak kullanımını, ardışık ve eşgüdümlü oynamayı öğrenmeyi ve her iki el ile hareketi geliştirme yeteneklerini daha çok destekler. Ayrıca iki parçalı oyuncaklar kavrama yeteneklerini daha iyi destekler, aynı zamanda iki parçalı oyuncaklar ile oyun süresi de daha uzundur. Bu aylarda oyuncakları birbirine vurmayı, iç içe sokmayı, bükmeyi, döndürmeyi, sıkmayı, itip-çekmeyi, açıp-kapamayı, basit düzenekleri çalıştırmayı, doldurup-boşaltmayı keşfederler ve bu tür oyuncaklardan hoşlanırlar. Atıldığında kırılmayan, ses çıkaran, renkli veya ışıklı toplar uygun oyuncaklardır.
11 ay: Yer değiştirebildikleri için ilgi duyulan alan genişler. İtilip çekilebilen, üst üste konulabilen büyük oyuncaklar, oyun kutuları bu dönemde ilgi duyulan oyuncaklardır. Ayakta durmasına ve yürümesine yardımcı olacak oyuncaklar bu dönemde yararlı olur. Yürüteç riskli olabileceğinden sabit oyun sehpaları tercih edilmelidir.
12-17 ay: Bu dönemde ev eşyalarına ilgi artar. Tahta kaşıklar, su şişeleri, kaplar gibi tehlikeli olmayan ev eşyaları da oyuncak olarak kullanılabilir. Resimli kitaplara ilgi başlar. Çocuğun doldurup boşaltabileceği oyuncaklar, dişlikler, kırılmaz aynalar, resimlerden oluşan basit öykü kitapları, iç içe geçebilen kuleler, çıngıraklar, müzikli oyuncaklar, sıkılınca ses çıkaran oyuncaklar ve toplar, renkli yüzebilen banyo oyuncakları, itme-çekme oyuncakları, üst üste istiflenebilen büyük oyuncaklar, renkli halkalar, neden-sonuç ilişkisini görebileceği basit düzenekli oyuncaklar tercih edilebilir. Renklere ve boyamaya ilgi arttığı için, pastel boyalar da bu yaş için uygun oyuncaklardır.
18-24 ay: 18.aydan itibaren sadece izleyerek bir aletin kullanımını öğrenebilmektedir. Bu nedenle ince motor yetenekleri geliştirecek basit el aletleri şeklinde oyuncaklar son derece uygundur. Bu dönemde itilen-çekilen ses çıkaran oyuncaklar beğenilir.
24 ay: İki yaş ve sonrasında taklit oyunları ve bu tarz oyuncaklar yeni yetenekler kazanmak için çok uygundur. Nesnelerin yapılarına ilgisi artar. Benzer özellikleri bir araya getirerek oyuncaklar oluşturmaya başlar. Oyun hamurları, kil gibi küçük el becerileri gerektiren oyuncaklar ile oynar. Resimli öykü kitaplarını dinlemekten hoşlanır. Üzerine çıkabileceği, ağırlığını taşıyabilen, hareket ettirebileceği oyuncaklardan hoşlanır. Park oyuncakları, bebek arabaları, alışveriş arabaları gibi itme-çekme oyuncakları bu yaş için uygundur. Çocuk bu dönemde inşa etmekten hoşlanır. Kendi kendilerine şekiller üretebileceği bloklar, küpler, legolar, iç içe geçirebileceği oyuncaklar, 4-5 parçalı yapbozlar, şekiller üretebileceği oyuncaklar, evcilik oyuncakları, elektrikli el aletlerinin taklitleri tercih edilir. Saçlı, gözleri hareket edebilen, konuşan bebekler, bebek aksesuarları, gerçekçi hayvan oyuncakları ve hayvan resimli kitaplar, gerçeğine uygun taşıtlar ve bu taşıtların kullanılabileceği gerçekçi oyun sahneleri yaratıcı oyunlar kurmasını destekler. El becerileri gelişmiş olduğundan resim kağıtları, boya kalemleri, oyun hamuru, kova-kürek takımları bu döneme uygun oyuncaklardır.
2.5 yaş: Sese ilgi artmıştır, bu nedenle ses çıkaran oyuncakları (telefon, tuşlu ses çıkaran aygıtlar, bilgisayar gibi) tercih ederler. Resimli, sesli, tuşlara basılınca nesnelerin ismini söyleyen oyuncaklar kelime dağarcıklarına katkıda bulunur. Parçalayıp birleştirebilecekleri oyuncaklardan hoşlanırlar. Onarım setleri ince motor gelişimine katkıda bulunur.
3 yaş: Üç tekerlekli bisiklete binebilir. Kalemi iyi tutacak kadar ince motor hareketleri gelişmiştir. Bu dönemde görsellikten ziyade geliştirici özellikleri ön plana çıkan oyuncaklar tercih edilmeye başlanmalıdır. 6-12 parçalı yap-bozlar tamamlayabilirler. Erişkinlerin gerçek yaşamda kullandıkları eşyalardan oluşan setlerden (tamir seti, marangoz seti, doktor seti, mutfak seti, araba-garaj setleri) hoşlanırlar. Yaratıcı sanat etkinliklerine bu yaşlarda başlanabilir. Makarnaları sulu boya ile boyama, makarnaları ipe dizerek kolye yapma, tuvalet kağıdı rulosundan dürbün yapma gibi.
4 yaş: Makas kullanabilir, basit insan resmi yapar. Açık havada olmaktan hoşlanır. Bisiklet, sallanan at, pedallı araba, yük arabası, salıncak seti dış ortamlarda kullanabileceği oyuncaklardır. Erişkinleri taklit edebileceği set oyunlar bu yaş için uygundur. Kağıt kesme, yapıştırma, boyama etkinlikleri uygundur.
5 yaş: Akrobatik oyunlardan ve top oyunlarından hoşlanır. Sıra beklemeyi ve paylaşmayı öğrenir. Okuma ve yazıya ilgi duyar. Rakam, alfabe ve harf oyunlarını sever. Gerçek ayrıntıları ve çalışan parçaları olan oyuncaklar uygundur. Destek tekerlekleri olan iki tekerlekli bisiklet, akülü arabalar, trenler, el arabaları, yüzdürülebilen gemiler, top, kızak, frizbi, basit model oyuncakları, kum ve su oyuncakları tercih edilir. Parçalı bilmeler ve yap-boz gibi oyunları severler. Resimleri sıralama, eşleştirme, örüntü kurma gibi çalışmalar dergi veya objelerle yapılabilir.
6 yaş ve okul çağı: Grup oyunlarına ilgisi artar. Yaşına uygun spor gereçleri, bisiklet, atlama ipleri, patenler, top ve kaykay gibi oyuncaklar önerilir. Okumaya yardımcı resimli kitaplar veya eğitici, görsel-işitsel setler, abaküs gibi eğitirken matematiksel zekayı destekleyen işlevsel oyuncaklar, bilim-deney setleri ilgi çeker. Yaşına uygun müzik aletleri hem sosyal gelişim hem de müzik kulağı oluşması için önemlidir. Sevilen kahramanlara ait oyuncaklar da grup içi oyunlar için uygundur.
