Yapısına Göre Cümle Türleri By: Asrevya Date: 17 Ocak 2023, 19:24:03
Cümleler, yargı bildiren kelime dizileridir. Yapısına göre cümle türleri de cümlelerin bir ya da birden fazla yargı içermesine bağlı olarak dörde ayrılmaktadır:
Yapısına göre basit cümle
Yapısına göre bileşik cümle
Yapısına göre sıralı cümle
Yapısına göre bağlı cümle
Yapısına göre cümle türleri konusunun detaylarına girmeden önce "temel cümle" ve "yan cümle" kavramlarının iyice anlaşılması gerekmektedir.
Temel Cümle: Birleşik cümlelerde esas yargıyı bildiren ve cümle içinde yer alan diğer yargıları bir sonuca bağlayan cümledir. Bir diğer ifadeyle bir cümle içindeki temel cümle, yüklemdir.
Öğretmenlerimi her zaman dinlerim. (Temel Cümle)
Yan Cümle: Bir cümle içinde tam bir yargı bildirmeyen ve fiilimsiler ya da çekimli fiillerde kurulmuş olan cümlelerdir. Bir başka ifadeyle temel cümlenin ögesi görevinde bulunan cümleler yan cümle olarak adlandırılır.
Akşam gelirken iki ekmek alır mısın? (Yan Cümle)
A)Yapısına Göre Basit Cümle
Tek bir yargı bildiren cümlelere basit cümle adı verilmektedir. Bu cümleler terk bir yargı bildirdikleri için bir yüklemden meydana gelirler ve cümlede yüklemin dışında fiilimsi ya da çekimli bir fiil bulunmaz.
Bu günlerde çok çalışıyormuş. (Basit Cümle)
Yarın akşam sinemaya gideceğiz. (Basit Cümle)
B)Yapısına Göre Birleşik Cümle
Tek bir yükleme ve bu yükleme bağlı olan en az bir yan cümleye sahip olan cümlelere birleşik cümle adı verilmektedir. Birleşik cümleler de kendi içinde 4 farklı türe ayrılmaktadır:
Girişik Birleşik Cümle: Yan cümleleri fiilimsilerle kurulan cümlelere girişik birleşik cümle denir. Bu şekilde kurulan cümlelerde, fiilimsinin yer aldığı bölüm yan cümle; yüklemin bulunduğu bölüm ise temel cümledir.
Son gelen kapıyı kapatsın.
Onu dinlemekten çok sıkılmış
Koşarak yolun karşısına geçtim.
Yukarıda vermiş olduğumuz cümlelerde fiilimsiden meydana gelen ve altı çizili olan kısımlar yan cümle; geri kalan ve yüklemden meydana gelen kısımlar ise temel cümledir.
Ki'li Birleşik Cümle: İki yargıdan meydana gelen ve bu yargıların birbirine "ki" bağlacı ile bağlandığı cümlelerdir.
Görüyorum ki müzik dinliyorsun.
Biliyorum ki beni aramayacaksın.
Yukarıdaki örneklerde altı çizili olan bölüm yan cümle; geri kalan kısım ise temel cümledir.
Şartlı Birleşik Cümle: Yan cümlenin"-se, -sa" ekiyle oluştuğu ve yan cümlenin temel cümleye şart anlamı kattığı cümlelerdir.
Beni dinlersen zarar etmezsin.
Ahmet gelirse bana haber ver.
Yukarıdaki örneklerde altı çizili olan bölüm yan cümle; geri kalan kısım ise temel cümledir.
İç İçe Birleşik Cümle: Bir temel cümleyle, onun içinde kullanılan bir yardımcı cümleden oluşan cümlelere denir. İçe içe birleşik cümlelerde yardımcı cümle de bağımsız bir cümledir. Bu cümleler tırnak içerisinde ifade edilebildiği gibi sonuna virgül konularak da yazılabilir.
Galiba bu sene sınıfta kalacağım, dedi.
"Giderken çöpü de atar mısın?" diye ekledi.
Yukarıdaki örneklerde altı çizili olan bölüm yan cümle; geri kalan kısım ise temel cümledir.
C)Yapısına Göre Sıralı Cümle
Basit ya birleşik cümlelerin birbirlerine virgül ya da noktalı virgül ile bağlandığı cümlelerdir. Sıralı cümleler de en az iki yüklem bulunmaktadır.
Su uyur, düşman uyumaz.
Kör ölür, badem gözlü olur.
Sıralı cümleler de yapısına göre iki ayrı türe ayrılmaktadır:
Bağımlı Sıralı Cümle: Herhangi bir ortak ögeye sahip olan sıralı cümlelerdir.
Ayşe tatile gitmiş; biz de yarın gideceğiz. (Bu cümledeki "tatile" kelimesi dolaylı tümleçtir ve her iki cümlenin de ortak ögesidir
Bağımsız Sıralı Cümle: Herhangi bir öge ortaklığı olmayan sıralı cümlelerdir.
Halılar yıkanmış, duvarlar boyanmıştı.
D)Yapısına Göre Bağlı Cümle
Aralarında anlam bakımından bir ilgi bulunan basit ya da birleşik cümlelerin "ama, fakat, yalnız, ve, veya, ne...ne..., hem...hem..." gibi bağlaçlarla birbirine bağlandığı cümlelerdir.
Hem ağlarım, hem
Çok uğraştım ama olmadı.